De pianist Tobias Borsboom, volgens de NRC een “weergaloze pianist” en “meesterverteller”, speelt op donderdagavond 16 november bij ons een solorecital in de Paleiskerk. Hij speurt graag naar verborgen schatten in het pianorepertoire. Tijdens een van zijn zoektochten kwam hij op het spoor van de Java Suite van de componerende pianist Leopold Godowsky. Die maakte in 1924 een concertreis door Indonesië en raakte in de ban van de tempels, de jungle, de havensteden en de vulkanen op Java. Hij schreef een meeslepend muzikaal reisverslag van een uur: virtuoze pianomuziek, waarmee een pianist een caleidoskopisch kleurenpalet uit zijn instrument kan toveren. Leopold Godowsky’s “pianistische universum” heeft op Tobias Borsboom “een verslavend effect.” We gingen met hem in gesprek.



Hoe ben je op het spoor gekomen van de Java Suite? 
Ik raakte geïnteresseerd in Godowsky door zijn persoonlijkheid en werk. Tijdens mijn conservatoriumtijd had ik al enkele van zijn berucht virtuoze bewerkingen van de Chopin-Etudes gespeeld. In zijn tijd was Godowsky een zeer gerespecteerd pianist, componist en docent met uitgesproken eigen ideeën over pianistiek. Ik was nieuwsgierig naar zijn andere composities. Hoewel veel van zijn stukken bewerkingen zijn van muziek van anderen, zoals Chopin, Schubert en Johann Strauss, heeft hij ook originele werken geschreven, waaronder de Java Suite. Op uitnodiging van het Erasmushuis in Jakarta maakte ik een tournee door Java, waarbij ik delen uit de Java Suite heb uitgevoerd.

Hoe bekend of hoe onbekend is de Java Suite?
Het is nog een relatief onbekend stuk. De bekendheid is wel iets toegenomen nadat Jan Brokken in zijn boek De Tuinen van Buitenzorg over Godowsky en de Java Suite heeft geschreven. Ook de gerenommeerde pianist Marc-André Hamelin heeft enkele delen in concerten gespeeld en opgenomen.

Hoe onderscheidt de ‘Java Suite’ zich van Godowsky's overige composities? 
De Java Suite neemt een unieke plaats in binnen het oeuvre van Godowsky. Godowsky was een fervent reiziger, een thema dat vaak terugkomt in zijn composities. Na zijn bezoek aan Java bedacht hij een eigen muzikaal genre: 'phonorama', muzikaal vergezicht. De stukken binnen de Java Suite geven zijn impressies van Java weer, zoals specifieke locaties die hij bezocht heeft, bijvoorbeeld de Bromo Vulkaan en de Borobudur. Hij had het voornemen meer phonorama’s te schrijven, maar door een hersenbloeding werd hij minder actief. Dat is ongelooflijk jammer. In de Java Suite combineert hij op een verfijnde manier diverse stijlen. De contrapuntische texturen zijn complex, terwijl hij ook gebruik maakt van modernistische en impressionistische klanken, gecombineerd met romantische elementen. Je hoort ook gamelanmuziek terug, waardoor de Java Suite een meer impressionistisch karakter heeft dan zijn andere composities.    

Hoe bekend is of was Godowsky?
Godowsky was in zijn tijd een wereldberoemde pianist, die veel respect genoot, en volle zalen trok. Hij was bevriend met vooraanstaande musici, zoals Rachmaninov, Feruccio Busoni, Vladimir de Pachmann, Josef Hofmann. Een van zijn leerlingen was Heinrich Neuhaus. Bekende namen in de pianowereld.  Maar na zijn hoogtijdagen raakte Godowsky enigszins in de vergetelheid, wellicht deels vanwege veranderende opvattingen over het herinterpreteren van meesterwerken. Zijn bewerkingen van Chopins etudes werden kritisch bekeken, vaak beschouwd als een overambitieuze of zelfs clowneske poging om bestaande muziek te ‘verbeteren’. Maar voor Godowsky waren deze etudes een onderzoek naar de technische grenzen van pianospel, een voortzetting van de traditie die was ingezet door Liszt. En het was niet enkel een theoretische oefening; hij voerde ze ook uit in zijn concerten, het publiek vaak in verbijstering achterlatend.   

Hoe goed is Godowsky? Wat is kenmerkend voor hem?
Godowsky was een wonderkind, en dat was zijn redding uit het Joodse getto in Litouwen, hij werd al vroeg meegesleurd om op tournee te gaan. Hij kreeg eerst vioolles, maar hij prefereerde de piano, en leerde zichzelf in het geheim pianospelen. Hij was dus een autodidact, en wellicht hierdoor ontwikkelde hij een volstrekt eigen manier van spelen, die virtuositeit en complexiteit combineert met ontspannen spel. Dat zie je terug in zijn composities. Wat opvalt is de enorme hoeveelheid virtuoze noten, maar zijn muziek is tegelijkertijd contrapuntisch heel rijk. Op een wonderbaarlijke manier weet hij thema's en muzikale lijnen samen te brengen. Voorbeelden zijn de etude 47 en 48 waarin tegelijkertijd meerdere etudes van Chopin te horen zijn. Ik merk dat het spelen en studeren van Godowskys muziek heilzaam is voor de pianotechniek. Zijn pianowerken vragen om een ontspannende speelwijze, wat zorgt voor een mooie toon. Dit effect van zijn muziek is nog te veel onderbelicht naar mijn idee.   

Wordt zijn muziek veel gespeeld?
Nog niet heel vaak, maar gelukkig steeds meer. Al die virtuoze noten, daar gaat wel een zekere aantrekkingskracht vanuit. Maar er valt nog veel te ontdekken. Zijn pianosonate bijvoorbeeld, een geweldig stuk, kent niemand.    

Kun je de muziek beschrijven? Qua stijl, intensiteit, sfeer, kleur, enzovoorts?
Bij Godowsky’s muziek moet ik zelf altijd denken aan een 'zonnige Rachmaninov'. De twee waren ook vrienden. Rachmaninov was een bewonderaar van Godowsky. Godowsky schreef ook honderden kleine werkjes, veelal walsen, vaak 'vrije-tijds -muziek', om ontspannen naar te luisteren, terwijl Godowsky het ene pianistieke foefje na het andere uithaalt om zo een betovering op de luisteraars te werpen. De Java Suite ontstijgt dit salonkarakter, maar de bevalligheid is een kenmerkend onderdeel van Godowskys muziek.   

Heeft de muziek iets Indonesisch?
Zeker, Godowsky raakte betoverd door de gamelanmuziek die hij op Java hoorde. Daar was hij helemaal weg van. Ik begrijp het wel, want de gamelanmuziek is qua opzet heel erg gelaagd met al die verschillende instrumenten. En dat is precies wat Godowsky in al zijn muziek nastreeft: gelaagdheid in de stemmen. Godowsky raakte ook in de ban van het landschap en de cultuur in Java. Bij zijn terugkomst in Amerika voltooide hij de Java Suite: 12 stukken gebaseerd op zijn indrukken. Het is dus eigenlijk een reisverslag, want bij elk deel geeft hij ook een toelichting, een beschrijving van waar de muziek over gaat. Het is een grandioze cyclus die veel van je vraagt, maar ook veel teruggeeft. Het pianistische universum van Godowsky heeft op mij een verslavend effect.